Μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου ο κόσμος άλλαξε σε τέτοιο επίπεδο και τέτοιο βαθμό που ακόμα και οι οπαδοί του καπιταλισμού δεν περίμεναν. Η κύρια αλλαγή στις Διεθνείς Σχέσεις προήλθε από την κατάρρευση του ενός από τους δυο κύριους πόλους. Το σύστημα δεν ήταν πια σε ισορροπία και θα έπρεπε να βρει νέους κανόνες λειτουργίας και αλληλεπίδρασης. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης και κατ’ επέκταση του κουμμουνισμού οδήγησε σε μια σειρά από ιστορικά γεγονότα που άλλαξαν τον κόσμο. Η εποχή της παγκοσμιοποίησης ή της παγκοσμιότητας κάτω από τις αρχές της φιλελεύθερης δημοκρατίας φάνηκε να είναι ένα βήμα πιο κοντά. Σίγουρα όμως δεν ήρθε το τέλος της ιστορίας όπως επιφανείς αναλυτές των διεθνών σχέσεων ισχυρίζονται. Τα τελευταία χρόνια οι οικονομίες και οι πολιτικές όλων των κρατών αντιμετωπίζουν προβλήματα που δεν είναι μεν πρωτόγνωρα για τον καπιταλισμό αλλά χρειάζονται διεθνής συναίνεση και συνεργασία για να μπορέσουν τα κράτη να τα αντιμετωπίσουν. Κάτω από αυτές τις λίγο πολύ γνωστές συνθήκες αρχίζει το σύγχρονο παιχνίδι των πολιτικών των δυο κυριών διαπραγματευτών του σημερινού παγκόσμιου συστήματος των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το κυριότερο πρόβλημα μας σήμερα είναι ποιος είναι ο πιο αποδοτικός δρόμος για την έξοδο από την κρίση. Όπως θα δούμε παρακάτω έρχεται ο πόλεμος οικονομίας και πολιτικής.
Ας αρχίσουμε όμως από την οικονομία για να είμαστε και πιο κοντά και στο σημερινό θέμα της διάλεξης που είναι η ζήτηση. Παρακάτω θα προσπαθήσω να σας αναλύσω όσο πιο απλά μπορώ το πως η γενικότερη έννοια της Ζήτησης που αναλύσαμε πριν λίγο συνδέεται και εφαρμόζεται πρακτικά ίσως και χωρίς πολλοί από εμάς να το καταλαβαίνουμε με την Αμερικανική οικονομική πολιτική του σήμερα. Όταν ο Adam Smith έγραφε τον 19ο αιώνα την ερευνά για τον Πλούτο των Εθνών ανακάλυπτε το αόρατο χέρι που από μόνο του θα μπορούσε να λύσει όλα τα προβλήματα της οικονομίας. Συμφωνά με τον Adam Smith οι αγορές από μόνες τους εξαιτίας της αλληλεπίδρασης προσφοράς και ζήτησης τείνουν να λύνουν τα σημαντικά θέματα της οικονομίας. Όμως δυστυχώς όπως αποδείχτηκε εκ των υστέρων δεν ήταν έτσι. Ο Karl Marx είχε ήδη προειδοποιήσει για τα μειονεκτήματα του καπιταλισμού την ίδια περίπου περίοδο. Έπρεπε όμως να συμβεί η μεγάλη οικονομική κρίση του καπιταλισμού το 1929 για να αντιληφθούμε ότι οι αγορές από μονές τους δεν μπορούν να λύνουν όλα τα προβλήματα. Εκείνη ακριβώς την περίοδο ζούσε στην Αγγλία ένας άλλος μεγάλος οικονομολόγος. Αυτός δεν ήταν άλλος από τον John Maynard Keynes. Ο Keynes δημιούργησε αυτό που σήμερα ονομάζουμε μακροοικονομική θεωρία με αντικείμενο την μελέτη των οικονομικών διακυμάνσεων και την συστημική αστάθεια των οικονομιών της αγοράς. Η Κευνσιανή εποχή δημιούργησε μια τάση για πιο ενεργό ρολό του κράτους στην οικονομίας για την αποφυγή των μεγάλων κρίσεων.
Ο Keynes ειδικότερα αναλύει τρία σημαντικά θέματα πάνω στο πως λειτουργεί η οικονομία και προτείνει λύσεις που εκείνη την εποχή αν όχι και σήμερα είναι αρκετά ριζοσπαστικές σε σχέση με τα κλασικά οικονομικά. Το πρώτο θέμα είναι η απασχόληση. Σύμφωνα με πρότερες οικονομικές θεωρίες η ανεργία δεν ήταν τίποτε άλλο παρά απόκλιση από την στατική ισορροπία πλήρους απασχόλησης που η οικονομία έτεινε πάντα ανεξάρτητα τις συνθήκες που επικρατούσαν. Ο Keynes τόνισε πως αυτή μάλλον δεν ήταν η πραγματικότητα. Συμφωνά με τον ίδιο οι επιχειρήσεις προσλαμβάνουν εργάτες για να παράγουν το προϊόν που όταν πουληθεί θα φέρει τα κέρδη για αυτές. Με βάση αυτή την λογική οι εργάτες που θα προσληφθούν από τους επιχειρηματίες θα είναι στο επίπεδο εκείνο που θα εγγυώνται τα κέρδη. Αυτή η ιδέα σημαίνει ότι το επίπεδο της απασχόλησης δηλαδή και της ανεργίας προσδιορίζεται τόσο από το κόστος παράγωγης όσο και από το προϊόν το όποιο θα παραχθεί και όχι από την ζήτηση και προσφορά εργασίας. Με λίγα λόγια ο Keynes τόνιζε ότι υπήρχε μια μορφή ανεργίας η ακούσια ανεργία που οφειλόταν σε χαμηλές προσδοκίες μέλλουσας ζήτησης. Για να μπορέσουμε να μειώσουμε αυτήν την ανεργία δεν θα ήταν σωστό τόνιζε να μειώσουμε τον πραγματικό μισθό αλλά το αντίθετο θα έπρεπε να αυξήσουμε την συνολική ζήτηση στην οικονομία. Με λίγα λόγια ο Keynes έλεγε ότι αν μπούμε σε μια περίοδο κρίσης ή όπως λέγεται από τους οικονομολόγους ύφεσης της οικονομίας δηλαδή μείωσης του συνολικού προϊόντος που ταυτολογικά είναι όσο με το συνολικό εισόδημα μιας οικονομίας και έχουμε ανεργία για να μπορέσουμε να βγούμε από την κρίση δεν θα πρέπει να μειώσουμε τους μισθούς και κατά συνέπεια την απασχόληση γιατί με αυτόν το τρόπο μειώνεται η ζήτηση και το αποτέλεσμα θα είναι να χειροτερεύσει η οικονομία. Αντίθετα η αυξημένη ζήτηση βελτιώνει τις μελλοντικές προσδοκίες των επιχειρηματιών, μειώνει την ανεργία και αυξάνει μακροχρόνια το προϊόν κάτι που σημαίνει έξοδος από την κρίση.
Πέρα από την απασχόληση ο Keynes πρότεινε επίσης έναν εντελώς διαφορετικό τρόπο προσδιορισμού του επιτοκίου. Εισήγαγε την έννοια της κερδοσκοπίας σε αυτό μέσω του αντιστοίχου κινήτρου ζήτησης χρήματος. Με βάση αυτήν την ανάλυση ο Keynes εξήγησε το πώς η κερδοσκοπία ήταν η αίτια για την μεγάλη κρίση του 1929. Συμφωνά με την λογική του το επίπεδο της κερδοσκοπίας άλλαζε από τις μεταβολές αισιοδοξίας ή απαισιοδοξίας των επιχειρηματιών που είχαν σαν αποτέλεσμα την εμφάνιση ανόδων και καθόδων στην οικονομία αυτών που σήμερα ονομάζουμε οικονομικών κύκλων. Αυτή η αβεβαιότητα εξαιτίας της κερδοσκοπίας από τους επιχειρηματίες στο ύψος των επενδύσεων τόνιζε ο Keynes θα έπρεπε να μην υπάρχει. Άρα το κράτος θα έπρεπε να παρεμβαίνει και να στηρίζει την ενεργός ζήτηση και τον συνολικό όγκο των επενδύσεων. Τέλος το τρίτο σημαντικό θέμα που ανέλυσε ήταν ότι η προσφορά χρήματος προσδιορίζεται από τις νομισματικές αρχές και είναι εξωγενής μεταβλητή. Σήμερα αυτή η πρόταση δεν φαίνεται να είναι τόσο αληθοφανής αφού το χρηματοπιστωτικό σύστημα έχει υποστεί τεράστιες αλλαγές, έχει υπάρξει διεθνοποίηση του κεφαλαίου και ακόμα και οι κεντρικές τράπεζες έχουν χάσει τον έλεγχο της προσφοράς χρήματος.
Αφού αναλύσαμε τις τρεις βασικές προτάσεις του Keynes είναι καιρός να αρχίσουμε να τις αποκωδικοποιούμε για να μπορέσουμε να καταλάβουμε πως επηρέασαν και εξακολουθούν να επηρεάζουν το διεθνές σύστημα πολιτικής και οικονομίας. Από αυτά που προαναφέραμε είναι ευκόλως κατανοητό πως η Ζήτηση επηρεάζει την οικονομία και κατ’ επέκταση την πολιτική και την πορεία μιας χώρας. Με λίγα λόγια το κράτος συμφωνά με τον Keynes πρέπει να παρεμβαίνει στις επενδύσεις και μέσω τον δημοσίων δαπανών να κρατεί σε συγκεκριμένα επίπεδα την συνολική ζήτηση της οικονομίας ένα γεγονός που θα έχει σαν αποτέλεσμα την έξοδο των χώρων από την κρίση αφού θα μειώνεται η ανεργία και κατά συνέπεια θα αυξάνεται η απασχόληση και το συνολικό προϊόν-εισόδημα της οικονομίας κάτι που δεν μπορεί να εγγυηθεί η ιδιωτική πρωτοβουλία από μόνη της. Είναι γεγονός ότι ο διοικητής της Κεντρικής Τράπεζας των Ηνωμένων Πολιτειών Άλαν Γκρίσπαν που ήταν ο κύριος υποστηρικτής του φιλελεύθερου χαρακτήρα της ευθύνεται σημαντικά για το σημερινό αποτέλεσμα. Με τον όρο φιλελεύθερο χαρακτήρα της Κεντρικής τράπεζας εννοούμε την θεοποίηση της ελεύθερης αγοράς και την κατάργηση έστω και των ελάχιστων ελεγκτικών και εποπτικών μηχανισμών κατά της ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Τις λεγόμενες κευνσιανές πολιτικές εφάρμοσαν οι χώρες για να βρουν διέξοδο από την μεγάλη κρίση του 1929. Πολιτικές αυτές της φύσης για την ενίσχυση της ζήτησης εφαρμόζουν σήμερα και οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Μια σειρά από μέτρα που δημοσιοποιήθηκαν το τελευταίο διάστημα είναι η επιβεβαίωση αυτής της πρότασης. Από την άλλη πλευρά είναι φανερό πως οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν ταυτίζονται πλήρως με την Αμερικανική προσέγγιση στο θέμα της ύφεσης. Από την μια πλευρά οι ευρωπαϊκές χώρες πιστεύουν ότι δεν χρειάζεται να αυξήσουν τις δημόσιες δαπάνες για να βγουν από την ύφεση γιατί θεωρούν ότι τα κονδύλια τα οποία δίνουν είναι ήδη υπέρ αρκετά. Σε διαφορετική περίπτωση θα αντιμετωπίσουν δημοσιονομικά προβλήματα. Δεν θεωρούν δηλαδή ότι το μέγεθος της δημοσιονομικής παρέμβασης τους, σε αντίθεση με την Αμερική, είναι σημαντικό για την στήριξη της οικονομίας. Συμφωνά με τους ευρωπαίους η Ευρώπη πηρέ όσα μέτρα έπρεπε να λάβει για την ενίσχυση της ζήτησης που υπολογίζονται έως το 2010 να φτάσουν έως το 3,5% του ΑΕΠ. Αυτός είναι ο πόλεμος της οικονομίας.
Από την άλλη πλευρά οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης θεωρούν ότι το σημαντικότερο πρόβλημα που υπάρχει αυτή την στιγμή στο διεθνές σύστημα είναι ο έλεγχος των μηχανισμών του χρηματοπιστωτικού συστήματος ή καλύτερα το βάθος και η έκταση της αυστηρότερης εποπτείας του διεθνούς συστήματος και όχι μόνο των τραπεζών. Κάπου εκεί για τους δυο μεγάλους οργανισμούς αρχίζει ένα μεγάλο παιχνίδι. Η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν συμφωνεί να αυξήσει και άλλο τις δημόσιες δαπάνες και τις επενδύσεις γιατί φοβάται τα δημόσια ελλείμματα που θα δημιουργηθούν και επίσης το δημόσιο χρέος όπως αναφέραμε παραπάνω και προτείνει ασφυκτικό έλεγχο όλων των διεθνών κινήσεων κεφαλαίου και συναλλαγών και όλων των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων. Αντίθετα οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν θέλουν να χάσουν τον έλεγχο των διεθνών μηχανισμών που εν μέρει και σε μεγάλο βαθμό ελέγχουν. Η δημιουργία υπερεθνικών οργάνων έλεγχου που προτείνει η Ευρωπαϊκή Ένωση για να υπάρχει έλεγχος στην κίνηση κεφαλαίων, εμπορίου και χρήματος σημαίνει αυτό ακριβώς. Μείωση της διαπραγματευτικής ικανότητας των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Αυτός είναι ο πόλεμος της πολίτικης. Αυτό ακριβώς τονίζει και ο Dani Rodrik καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Harvard ‘’Ένα από τα προβλήματα με το παγκόσμιο εποπτικό και ρυθμιστικό σύστημα είναι ότι αυτοί οι οποίοι το προωθούν θεωρούν, εσφαλμένα, ότι οι μεγάλες και ισχυρές χώρες θα αποδειχθούν πρόθυμες να εγκαταλείψουν σημαντικό τμήμα της εθνικής τους κυριαρχίας στα χέρια διεθνών οργανισμών. Είναι μάλλον αφελές να πιστεύει κάποιος ότι το Κογκρέσο θα υπογράψει συμφωνία, η οποία θα δίνει σε διεθνή οργανισμό την τεράστια παρεμβατική δύναμη να ελέγχει τις δανειοδοτικές πρακτικές. Το αποτέλεσμα όλων αυτών θα ήταν να υπάρχουν εντελώς διαφορετικά επίπεδα παρεμβατικότητας και διεθνούς ελέγχου στις διάφορες χώρες’’. Στο ίδιο συμπέρασμα καταλήγει και ο Gilpin στα γνωστά βιβλία του περί παγκόσμιας πολιτικής οικονομίας την οποία στηρίζει στην έλλειψη μιας κοινής ταυτότητας των κρατών και στη διαφορετικότητα των συμφερόντων τους καταλήγοντας πως το καλύτερο που ελπίζουμε να γίνει είναι οι μεγάλες δυνάμεις να συνεργαστούν για το συμφέρον της ανθρωπότητας.
Στις παραπάνω σελίδες συνοψίσαμε το μεγάλο παιχνίδι που υπάρχει ανάμεσα στους δυο κυρίους οργανισμούς του παγκοσμίου χώρου των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τα λεγόμενα μας υφίστανται σε διαφόρους περιορισμούς και διάφορες συζητήσεις όπως για παράδειγμα ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν απαγορεύει στην κάθε χωρά ξεχωριστά αν το θεωρήσει αναγκαίο να επιβαρύνει και άλλο το δημοσιονομικό της προϋπολογισμό. Ένας άλλος περιορισμός είναι ότι ο κόσμος του σήμερα σε σχέση με τον κόσμο του 1929 που μελετούσε ο Keynes είναι πολύ διαφορετικός τόσο σε οικονομικό όσο και πολιτικό επίπεδο. Για παράδειγμα η έννοια του στασιμοπληθωρισμού της ταυτόχρονης δηλαδή ύπαρξης ανεργίας και πληθωρισμού δεν είχε παρατηρηθεί πριν από τις τελευταίες δεκαετίες. Μια άλλη διαφορά είναι ότι οι κεντρικές τράπεζες την εποχή του Keynes είχαν καλύτερο έλεγχο της συνολικής προσφοράς χρήματος από ότι σήμερα. Τέλος θα πρέπει να τονίσουμε ότι ακόμα και μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση υπάρχουν διαφορετικές προσεγγίσεις όσον αφόρα την αποτελεσματικότητα των μέτρων. Περά από αυτές τις συζητήσεις όμως η σημερινή ολιγόλεπτη διάλεξη ελπίζω να ήταν ικανή για να μας δώσει να καταλάβουμε πως βασικές έννοιες πολιτικής οικονομίας όπως η έννοια της ζήτησης είναι τόσο επίκαιρες σήμερα και πόσο έστω και αν δεν το καταλαβαίνουμε επηρεάζουν την ζωή μας. Είναι σημαντικό να γνωρίζουμε τις εξελίξεις μα ακόμα σημαντικότερο είναι να γνωρίζουμε το γιατί. Τουλάχιστον σήμερα μάθαμε ότι ευθύνεται ο Keynes.
Σχόλια